ผมเอากระดาษคั่นหนังสือ ช.ช้าง ค.คน (สำนักพิมพ์สารคดี พ.ศ.2550) เอาไว้หลายชิ้น เลือกเรื่องที่ ศรัณย์ ทองปาน เขียน เล่าต่อไปแล้วหลายเรื่อง วันนี้เรื่องชีวิตผกผันของช้างชื่อ พลายมงคล
พ.ศ.2433 มีพระราชพิธีโสกันต์ สมเด็จเจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศฯ... พระเจ้าอินทวิชยานนท์ เจ้านครเชียงใหม่ ส่งลูกช้างเชือกหนึ่งมาถวาย พระยาเทเวศร์วงศ์วิวัฒน์ ซึ่งเป็นพระอภิบาลนำช้างขวัญ “พลายมงคล” เลี้ยงไว้ที่วังบ้านหม้อ
ความน่ารักน่าชังของลูกช้างเป็นที่รักของทุกคนในบ้าน ลูกๆ ของท่านพูดกับพลายมงคลเหมือนพูดกับพี่น้อง
พลายมงคลฉลาด ฝึกหัดให้เล่นอะไรก็ได้ แสนรู้ถึงขั้นทำน้ำหูน้ำตาไหล ฟ้อง“เจ้าคุณพ่อ” เวลาถูกใครรังแก
พระยาเทเวศร์ ดูแลกรมมหรสพ กรมมหาดเล็ก มีบริวารอยู่ในบ้านถึง 200 คน แต่คนสำคัญที่สุดของ พลายมงคล มีแค่ 2 คน พระยาเทเวศร์ และ ตาภู่ คนเลี้ยง
พ.ศ.2437 เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศฯ เสด็จสวรรคต ชะตาพลายมงคล ก็กลายเป็นสมบัติพระยาเทเวศร์ กลายเป็นนักแสดงละครหรือโขนในคณะของท่าน บทที่สร้างชื่อให้โด่งดังคือบทช้าง “ในโขน ตอนหนุมานหักคอช้างเอราวัณ”
พลายมงคลถูกระบายสีขาวโพลนทั้งตัว แถมหัวช้างปลอมที่ห้อยสองข้างเพื่อให้ดูเป็นช้างสามเศียร
เรื่องที่คนดูประทับใจพลายมงคลแสดงได้ตามบท ค่อยๆล้มลงนอนนิ่ง และเมื่อจบฉากก็ลุกขึ้นทำท่าเหลียวหน้าเหลียวหลังก่อนแล้วจึงวิ่งเข้าโรง คนดูปรบมือกันเกรียว
ศรัณย์ ทองปาน ค้นเอาภาพถ่ายช้างเอราวัณ ในขบวนแห่พระยายืนชิงช้า มีชายคนหนึ่งถือขอเดินนำหน้า ภาพนี้แม้ไม่ทราบปีที่ถ่าย แต่เข้าใจว่าช้างเอราวัณนั้น คือพลายมงคลและชายที่ถือขอคือ “ตาภู่”
ปี พ.ศ.2437 นั้น พระยายืนชิงช้า คือ พระยาเทเวศร์
ดังจากวงการละคร โขน คนทั้งเมืองรู้จักกันดี เวลากลางวันเมื่อตาภู่นำพลายมงคลเดินเล่นตามถนน คนเห็นก็มักเข้ามาทักทาย หากล้วยหาอ้อยให้กินพ่อพลายก็ประจบ รับของกินแล้วก็คุกเข่าชูงวงจูบหน้าผากขอบคุณ
...
ตาภู่ก็พลอยรับอานิสงส์ ได้สตางค์ก๊งเหล้าเป็นรางวัล
ช่วงเวลาชีวิตที่ดีๆของพลายมงคล เริ่มเปลี่ยนแปลง เมื่อพลายมงคลเติบโต พระยาเทเวศร์ก้าวหน้าเป็นเจ้าพระยา ตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงเกษตรไม่มีเวลามาทักทายใกล้ชิด ลูกๆของท่านก็ต่างมีหน้าที่การงานทำ
หัวเลี้ยวหัวต่อชีวิตเกิดขึ้น ตอนพลายมงคล ถูกชาวบ้านเล่นรังแกแรงๆ พ่อพลายก็ตอบโต้แรงตาม
หนังสือพิมพ์บางกอกสมัย พ.ศ.2442 ลงข่าวหลายหน้า ครั้งนั้นเด็กหนุ่มเอาสตางค์มาล่อทำท่าจะให้แล้วไม่ให้ พ่อพลายโมโห เอางวงรัด เหวี่ยงลงจะเอาเท้าเหยียบ โชคดีตาภู่ห้ามไว้ทัน
อีกครั้งแขกคนหนึ่งเดินผ่าน เอามือฟาดก้นพลายมงคลแรงมาก พ่อพลายตอบโต้ แขกอาการปางตาย
แล้วก็ถึงครั้งใหญ่พ่อพลายตกมัน เล่ากันว่า ตาภู่เอาเหล้าให้พ่อพลายกิน พ่อพลายเมามัน หันมา ไล่กระทืบตาภู่เอาเท้าเขี่ยตกไปตาย ในคลองหลอดบริเวณหน้าวังบ้านหม้อ
จากนั้นพลายมงคล ก็เดินงุ่นง่านอาละวาดบนถนน ผู้คนแตกตื่นหนี รถราวิ่งผ่านไม่ได้ ตำรวจเสนอยิงทิ้ง แต่เกรงใจเจ้าของ ใช้วิธีจับเป็น เอาเข้าขังในคอกไม้ซุง เดือดร้อนเจ้าคุณพ่อมาเยี่ยม ทั้งคนทั้งช้างต่างน้ำตาไหล
ถึงขั้นนี้วาสนาชะตาพลายมงคลก็ตกต่ำ ถูกส่งเป็นช้างกรมสุขาภิบาล ลากรถบรรทุกหิน ลากลูกกลิ้งรถบดถนน งานหนัก อาหารก็กินไม่อิ่ม เจ้าพระยาเทเวศร์ต้องขอตัวกลับแล้วส่งถวายคืนพระเจ้าเชียงใหม่
ระหว่างเดินทางไปถึงแถวเมืองตาก พลายมงคลก็ล้ม
เริ่มจากฉากแรก ช้างขวัญองค์สมเด็จพระยุพราช จบฉากสุดท้าย พลายมงคล เป็นงาช้างคู่อยู่ในวังบ้านหม้อ
แต่เรื่องเล่าของพลายมงคล ยังฝังใจผู้คนให้จดจำมาเล่าขาน เรื่องน่าคิดต่อ ถ้าเป็นคนเรื่องวิถีชีวิตที่พลิกผัน ก็อาจว่าเป็นเรื่องของบุญของกรรมที่ทำ แต่เมื่อเป็นช้าง เออหนอ!พ่อพลายไปก่อกรรมทำเวรไว้กับใคร?
กิเลน ประลองเชิง
คลิกอ่านคอลัมน์ “ชักธงรบ” เพิ่มเติม